42 – Norrønt

Før vi begynner vil jeg bare minne dere på at dere kan finne teksten til episoden på nettstedet til podcasten. Dere finner en link i deskripsjonen under. I tillegg vil jeg bare nevne at det er mulig å støtte podcasten via patreon. Dere finner en link i deskripsjonen under¹. Takk!

Hei og velkommen til ein ny episode av «Lær norsk nå!». Før me byrjar vil eg berre minna dykk på at de kan finna teksten til episoden på nettstaden til podkasten. Eg legg ved ein link i deskripsjonen under. I tillegg vil eg berre sei at det er mogleg å støtte podcasten på Patreon.² Eg sett veldig pris på alle som allereie har valt å gjera det. De finn ein link i deskripsjonen. Kos dykk med episoden.

Hljóðs bið ek allar

helgar kindir,

meiri ok minni

mögu Heimdallar;

viltu at ek, Valföðr,

vel fyr telja

forn spjöll fira,

þau er fremst of man.

Der står treet som heiter Yggdrasil. Eit mektig tre

Høyr på meg,

alle klasser av menn,

de større og mindre

born åt Heimdall;

du bad meg koma, Odin,

bad meg fortelja kva eg hugsar

av dei fyrste tinga som hende

hjå gudane og menn.  (omsett av Jackson Crawford)

Dette var eit utdrag av «Voluspå», eit dikt om norrøne gudar og heltar skrive ned på 1200- og 1300-talet på Island, men forteljinga er nok mykje eldre. Teksten er skriven på norrønt. Norrønt er forfaren til språka snakka i Skandinavia i dag, altså norsk, svensk og dansk. Forfar vil seie den nokon stammar i frå, ofte veldig langt tilbake i tid. Norrønt er altså norsk, dansk, svensk, islandsk og færøysk frå 700-talet til 1400-talet. Ein kan samanlikna det med gammal-engelsk som er forfaren til moderne engelsk. I denne episoden skal me sjå nærmare på historia til norrønt. Det trur eg også kan hjelpa å forstå betre kor norsk kjem i frå.

Før norrønt igjen, snaka dei urnordisk i Noreg. Urnordisk var forfaren til norrønt, og ein kan seie at folk snakka urnordisk i Skandinavia frå 200 til 700. I Danmark, Noreg og Sverige har dei funne steinar med urnordisk på. Det er ikkje lange tekstar, men det gjer at me veit litt korleis det såg ut. Dette har hjelpt oss til å forstå betre språkhistoria til norrønt og andre germanske språk. Dei som budde i Skandinavia på denne tida brukte runealfabetet for å skriva ned tekstane. Runealfabetet er annleis enn det latinske alfabetet som moderne norsk blir skrive på. Norsk er i dag skrive med dei same bokstavane som engelsk, mens urnordisk nytta andre bokstavar.

Språket på steinane byrja å forandra seg på 700-talet. Språket på steinar frå denne perioden er det første eksempelet på norrønt. Det er mange fleire kjelder til norrønt enn urnordisk. Dette gjer også at me veit meir om korleis norrønt såg ut og fungerer samanlikna med urnordisk. Norrønt blei også skrive med runealfabetet fram til 1000-talet. På 1000-talet var det fleire som byrja å skriva med det latinske alfabetet. Dette var på grunn av innverknaden frå England. Norske og danske vikingar tok med seg det latinske alfabetet frå England.

Norrønt kan delast inn i tre hovuddialekter: Vestnorrønt, austnorrønt og gammalgutnisk. I Noreg snakka ein vestnorrønt, og norsk kjem dermed i frå vestnorrønt. Ettersom norske vikingar reiste til Shetland, Orknøyene, nord England, Irland, Færøyene, Island og Grønland, så dei snakka vestnorrønt på desse stadene også. I dag er det berre på Færøyene, Island og i Norge at ein framleis snakkar eit vestnordisk språk. Norsk, færøysk og islandsk kjem alle i frå vestnorrønt, men det er islandsk og færøysk som er nærmast slik vestnorrønt faktisk høyrdest ut. I dag er norsk nærmare dansk og svensk, sjølv om det stammar frå vestnorrønt. Trøndelag og Vestlandet i Noreg var dei viktigaste stadene i Noreg då ein skreiv vestnorrønt. Dermed er det desse variantane av vestnorrønt som er mest kjende i dag. Dei snakka også vestnorrønt på Sørlandet og Austlandet i Noreg.

Svensk og dansk stammar frå austnorrønt, ei av dei andre dialektene av norrønt. Dialektene på norrønt var veldig like kvarandre, og folk som snakka austnorrønt og vestnorrønt forstod kvarandre veldig godt, kanskje betre enn moderne nordmenn, svenskar og danskar forstår kvarandre. Austnorrønt og vestnorrønt er difor kalla for dialekter av same språk, og ikkje som ulike språk. Det kan nok samanliknast med britisk og amerikansk engelsk eller norske dialekter. Den siste dialekta av norrønt heiter gammalgutnisk. Dette var den norrønten dei snakka på Gotland og øyene i Austersjøen, altså øyene mellom dagens Sverige og Estland, Litauen og Latvia. Av og til blir den inkludert som ein del av austnorrønt, men den er forskjellig nok til å kallast ei eiga dialekt. Det finnes framleis ein moderne variant av gutnisk som bli snakka på Gotland av ca. 2000 til 5000 personar.

Færøysk og islandsk er dei moderne språka i dag som liknar mest på norrønt. Færøysk har større dansk påverknad enn islandsk, så islandsk er nok endå nærmare det originale vestnorrøne språket enn færøysk. Islandsk er altså nærmare norrønt enn færøysk. Likevel er ikkje islandsk identisk med norrønt. Ein som kan islandsk kan nok forstå ein del norrønt, men ein må hugsa på at det er mange år mellom moderne islandsk og norrønt. Det er naturleg at eit språk forandrar seg etter 1000år, og uttalen av moderne islandsk er veldig annleis enn norrønt. Ein som kan islandsk kan derimot lesa og forstå ganske mykje norrønt. Norrønt og islandsk er likare i skriftspråket enn i talespråket.

Vikingar frå Noreg reiste blant anna til Skotland og nord-England. I fleire dialekter desse stadene er det norrøne låneord som framleis blir brukt. Sctos er ei språk som er veldig nærme engelsk. Det blir snakka i Skotland i dag. Scots har mange låneord frå norrønt. For eksempel «bairn» som kjem frå det norrøne ordet «barn» og som også blir brukt på moderne norsk. Andre norrøne ord på scots er fliss, som tyder flis, altså ein liten trebit, og kirk som kjem frå det norrøne ordet «krikja» og tyder kyrkje. Det er altså lett å sjå at dette er ord som kjem frå norrønt ettersom dei er veldig like på norsk. Ein kan også finna norrøne låneord på andre språk som irsk, finsk, russisk, ukrainsk, litauisk, latvisk og estisk.

La oss sjå litt på korleis norrønt grammatikk er samanlikna med norsk grammatikk. På norrønt var det langt fleire bøyingar i substantiv. Bøying vil seie korleis ord endrar seg grammatisk, for eksempel bøyar eit verb, for eksempel frå «sparke» til «sparka»,.

Norrønt hadde tre kjønn, akkurat som norsk. Kjønna var også dei same: hankjønn, hokjønn og inkjekjønn.

Norrønt hadde fire kasus, akkurat som moderne tysk. Dei er nominativ, akkusativ, genitiv og dativ. På norsk finn ein restar av kasussystemet i pronomena. For eksempel er «eg» nominativ medan «meg» er akkusativ og dativ. Nominativ er altså den vanlege forma av ordet. Når substantivet er subjektet i setninga, er det nominativ. Akkusativ er direkte objektet i setninga. Ein kan seie at det er den som blir påverka av verbet. For eksempel i setninga «Han slo meg», er «meg» akkusativ ettersom det er eg som blir påverka av verbet. Dativ er indirekte objekt, altså den som får noko eller noko liknande av verbet. For eksempel «han ga meg ein stol». Stol er akkusativ, ettersom det var det han gav meg, mens «meg» er dativ, ettersom det var eg som fekk objektet, stolen, i setninga. Genitiv er den siste forma og den har me framleis på moderne norsk. Genitiv visar kven som eig noko, for eksempel «Eg såg hans bil» så er «hans» genitivsforma av «han».  

På norrønt måtte ein bøye alle substantiva i nominativ, akkusativ, genitiv og dativ. I tillegg var det ulike endingar for hokjønns, hankjønns og inkjekjønns substantiv. La oss sjå på hankjønnsordet «armr» som tyder «arm» på moderne norsk. Det bøyar ein slik:

Først eintalsbøying:

Nominativ: Armr.

Akkusativ:  Arm

Genitiv: Arms

Dativ: Armi

Fleirtalsbøyingar:

Nominativ: Armar

Akkusativ: Arma

Genitiv: Arma

Dativ: Armum

I tillegg til å bøya substantiv, må ein bøya adjektiva på norrønt. Adjektiva må bøyast i same form som substantiva. Dersom eit substantiv er i dativ, så må adjektivet også vera i dativ. Dette gjer at det er veldig mange forskjellige bøyingsformer på norrønt.

Alle bøyingsformene på norrønt gjorde at setningsstillinga var mykje friare enn moderne norsk. Dette vil seie at det var mykje meir variasjon i korleis ein kunne sette i saman setningar. På moderne norsk er det streng setningsstilling, til vanleg subjekt, verb, objekt. På norrønt kunne ein endra meir på ordstillinga ettersom bøyingsforma til orda viste kva dei tyda.

Dei første tekstane skrivne på norrønt blei skrivne ned på midten av 1100-talet. Ein har fleire steinar med skrift på seg før dette. Det er likevel først på 1100-talet at ein fekk dei første nedskrivne norrøne tekstane som framleis eksisterer. Dei aller fleste norrøne tekstane som har overlevd fram til i dag kjem frå islandsk. Det er særleg snakk om norrøne sagaer, islandske sagaer og mytologisk litteratur. Mytologisk litteratur vil seie tekstar som skildrar norrøn mytologi, altså mytar om Loke, Odin og Tor. Dersom du har lyst til å lesa noko norrøn litteratur legg eg ved ein link til ein nettstad kalla Heimskringla.no ³ som har mange forskjellige norrøne tekstar. Tekstane kan du lesa på det originale norrøne språket eller omsett til norsk bokmål eller nynorsk. Mange av tekstane er også omsette til svensk, dansk, færøysk og attmed latinsk.

Har du lyst til å læra deg norrønt? Då har du flaks at du allereie kan norsk. Norsk kjem jo ifrå norrønt, så då vil du kjenna igjen mange ord. Dersom du vil byrja å læra deg norrønt kan du gjera det ved hjelp av boka «Viking language 1: Learn Old Norse, Runes, and Icelandic Sagas». Den kom ut i 2013 og er ein av dei beste kjeldene til å lære norrønt. Etter den kan ein skaffa seg «Viking lanugage 2» som er etterfølgjaren. Den er mein for folk som har eit middels høgt norrønt nivå. Det er nok ein av dei einaste bøkene til å lære norrønt på engelsk. På norsk finnes det likevel nokre fleire alternativ. «Innføring i norrønt språk» og «grunnbok i norrønt språk» er to norske bøker som handlar om å lære norrønt. Det kan også vera greitt å ha ei ordbok, og det finnes fleire ordbøker på båe norsk og engelsk til norrønt.

Er det vits å læra seg norrønt? Det er nok ikkje veldig nyttig dersom du ikkje har tenkt å studera norrøne tekstar eller vikinghistorie. I dag er det ingen som snakkar norrønt, det vil seie, ingen som snakkar det som morsmål. Likevel kan det vera kult å lære dersom ein er spesielt interessert. Eg kunne ha tenkt meg å lært meg litt norrønt for å fått betre innsikt i mitt eige språk. Det er litt som folk som ønsker å læra seg gammalengelsk for å få betre innsikt i engelsk. For min del hadde det vore interessant å sett meir kor mange av dei orda eg brukar eigentleg kjem frå.

Takk for at du har høyrt på denne episoden av podkasten. Dersom du vil kontakta meg kan du gjera det via e-post. Eg legg ved e-postadressa i deskripsjonen under. Eg håper me treffest igjen i neste episode. Ha det bra!